سید جمال الدین افغانی، شخصیت فراموش نشدنی

مقشوش: بیش از یک قرن از درگذشت علامه سید جمال الدین افغانی می گذرد، آیا زندگی این علامه بزرگوار واقعا برای جامعه روشن فکر افغانستان الگو و راهنما به حساب می آید؟
مرحوم غبار مورخ مشهور افغانستان در جلد اول کتاب افغانستان در مسیر تاریخ چنین می نویسد که در افغانستان از نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی همزمان با حکومت امیر شیرعلی خان راه اصلاحات گشاده گردید. یکی از پیشگامان این اصلاحات علامه سید جمال الدین افغانی بود که در سال 1838 میلادی در اسدآباد ولایت کنر افغانستان به دنیا آمده بود
یکی از خصوصیت های بسیار عمده علامه سید جمال الدین افغانی این بود که در دوران استعمار علیه پادشاه های دست نشانده بریتانیا مبارزه می کرد و خطابه های آتشینی ایراد می نمود. در نتیجه سلاطین چه در مصر، افغانستان و حتی هند او را دوست نداشتند. پشت چنین سلاطینی با هر مقاله و خطابه علامه می لرزید
محمود طرزی که خسر امیر امان الله خان بود و این شخصیت بزرگ به زبان خود اقرار می کند که من با افتخار پلان اصلاحات علامه سید جمال الدین را به محضر پادشاه افغانستان تقدیم کردم تا امان الله خان این پلان پیشنهادی را به پیش ببرد. طرزی در حالی ادعای شاگردی علامه را می کرد که هم عصر علامه نبوده است. پلان های اصلاحی علامه در زمان محمدظاهرشاه و داودخان هم تطبیق می شد. هر چند بعد از آن به یاد ندارم که پلان های او تطبیق گشته باشد اما هیچ یک از دولتمردان در دوران جمهوری خلق و مجاهدین نیز از او به بدی یاد نمی کردند

مقشوش: بعد از گذشت این همه سال، آیا جامعه روشن فکر افغانستان علامه سید جمال الدین افغانی را به یاد دارد؟
جامعه روشن فکر افغانستان به خصوص آنهایی که بیش از پنجاه سال عمر دارند قطعا سید جمال الدین را فراموش نکرده اند چرا که خاک سپاری با شکوه ایشان در پوهنتون کابل را به یاد دارند. متاسفانه نسل جوان آن طور باید و شاید این علامه بزرگوار را نمی شناسد. به خصوص جوانان مهاجر در خارج از افغانستان شناخت بسیار کمتری از او دارند

مقشوش: چه ویژگی ها، نکات و اتفاقات مهمی در زندگی استاد سید جمال الدین افغانی بود که باعث شد تا او را از یاد نبریم و قهرمان بنامیم؟
من به این دلیل او را قهرمان می نامم چرا که در آن دوران از هندوستان تا آفریقا زیر تسلط استعمار بود اما او به عنوان یک چهره ضد استعمار مبارزه می کرد. او یک نشریه به زبان عربی داشت و همچنین یک کتاب جامع درباره افغانستان و اقوام آن تالیف نموده بود. علامه فراموش نشدنی می باشد و مثل او را در گذشته یافت نمی شود
علامه سید جمال الدین افغانی در سن یازده سالگی در سال 1857 به امیردوست محمد خان پادشاه افغانستان پیوست. پس از مرگ امیر دوست محمد خان از هرات به کابل رفت و به دربار پسرش امیر شیرعلی خان پیوست. سید جمال الدین با توجه به استعداد شگرف و تحصیلات برجسته به مدت یازده سال در دربار باقی ماند. علامه سید جمال الدین افغانی به هندوستان، عراق، شام سوریه و حجاز سفر نمود. علامه در این مدت فعالیت های متنوعی انجام داد از جمله می توان به تدریس و برگزاری کنفرانس ها اشاره کرد
مرحوم غبار مورخ مشهور افغانستان می نویسد که در این مدت گاهی مقالات، جراید و... می نوشت و گاهی نیز رهبری مردم را در مبارزه با استعمار بر عهده می گرفت. او به لسان عربی مهارت مکمل داشت. همچنین به زبان های فارسی دری، پشتو و انگلیسی نیز مقاله می نوشت. او با سیاستمداران اروپایی نیز در تماس می شد تا به نفع مردمان مشرق زمین فعلایت نماید
او در افغانستانی زندگی می کرد که عملا یک حکومت ملوک الطوایفی بر سر کار بود اما خواستار یک حکومت مقتدر مرکزی بود. در کشورهایی مثل ترکیه ( عثمانی) نیز هر چند حکومت مرکزی وجود داشت اما یک حکومت دموکراتیک را طلب می کرد. در هندوستان و مصر هم که تحت اشغال استعمارگران قرار داشت نیز به مبارزه برای آزادی کمک می نمود
او در میان کشورهای اسلامی چه در آسیا و چه در آفریقا شعار اتحاد و همبستگی اسلامی علیه متجاوزان اشغالگر اروپایی را سر می داد. علامه سید جمال بدون شک یک فلیسوف آگاه، ادیب توانمند، نویسنده فاضل، یک سیاسمتدار انقلابی و خطیب آتشین نفس مشهوری بود که توجه عمیق مراکز علمی اروپا را به خود جلب نمود. او از هر کشور تحت اسعتمار و دیکتاتوری رانده می گشت. سلاطین مستبد اسلامی نیز از هیبت این مرد می لرزیدند
سرانجام این بزرگ مرد افغان در نه مارچ 1897 در شهر استانبول به طور مشکوک در گذشت. او در یک تشیع جنازه با شکوهی با حضور جمعیت بی شماری از مردم ترکیه در قبرستان شیوخ دفن شد. هنگام تشیع جنازه حدود هیجده تن نیز به خاطر شلوغی بسیار جان باختند. جسد علامه مرحوم سید جمال الدین در سال 1944 میلادی از ترکیه به کابل آورده شد و در زمان محمد ظاهر شاه در ساحه پوهنتون کابل با کمال احترام دفن گردید

مقشوش: آیا تجربه زندگانی سید جمال الدین برای امروز افغانستان اهمیت و فایده دارد؟
فایده تجربه او در این بود که در برابر استعمار مبارزه نمود. واقعیت این است که امروزه استثمار جای استعمار را گرفته است. شخصیت ایشان برای نسل جدید ما نیز ارزشمند می باشد چرا که امروز استعمارگران دیروز عملا کشورهای جهان اسلام از جمله افغانستان را استثمار می نمایند پس می توان از تجربه زندگی او استفاده کرد
شخصیت های روشن فکر و جوانان ما باید به تاریخ مراجعه کرده تا از پلان های اصلاحی علامه درس بگیرند. می بایست تجربه های زندگی اجتماعی و سیاسی این شخصیت را استفاده نماییم

مقشوش: مجمع دانشمندان و متخصصان تا چه اندازه از شخصیت استاد استفاده نموده و چه ارتباطی میان مجمع و تفکر استاد وجود دارد ؟
مجمع دانشمندان و متخصصان از چنین شخصیت هایی همیشه پشتیبانی کرده است هر چند تا کنون هنوز به طور کامل از شخصیت این علامه تجلیل نکرده ایم. اما پلان ها داریم تا بیش از پیش این شخصیت را از منظر علمی، سیاسی، اجتماعی و دینی معرفی نماییم. پدر علامه یک عالم مذهبی فهمیده و ورزیده بود. ما حتما یک کنفرانس بزرگ برای معرفی این شخصیت خواهیم داشت

احمد سهیل احمدی
12.4.22