سید جمال الدین افغانی، روشن فکر و مصلح تمام عیار
اگر امروز صدای جدالها، جنگ های قومی و تجزیه طلبی در افغانستان بلند هست، به این خاطر می باشد که شخصیت های قومی معروف تر از شخصیت های ملی در قید حیات هستند. کمتر چهره معروفی در افغانستان امروز وجود دارد که از شمال تا جنوب محبوب همگان باشد. در هر قرنی شاید نهایت چند عالم نمونه و بینظیر به دنیا می آید که تا ابد نام ایشان در تاریخ کشور و جهان باقی می ماند. سید جمال الدین افغانی نیز از جمله چنین افرادی هست. امروز جز خائنین و قوم پرستان کوته فکر دیگر کسی را در افغانستان نمی توان یافت که از علامه بد بگوید. اگر امروز بخش قابل توجه از نظریات علامه برای ما نو می باشد و هنوز نیاز هست تا نظریات ایشان را عملی بسازیم اما کاری انجام نمی شود، به این خاطر هست که علامه نه تنها از عصر خودش جلوتر بوده بلکه از امروز نیز جلوتر می باشد
علامه سید جمال الدین افغانی ده ها سال پیش خواستار اصلاحات، مبارزه با جهل، بازگشت به عصر طلایی اسلامی، مبارزه با استعمار و تغییر وضعیت بود. درست است که امروز استعمار تقریبا وجود ندارد اما استثمار جای آن را گرفته است. در روزگاری که علامه می زیست، بریتانیایی های اشغالگر به حکومتها و عوام رشوت داده و گاهی فشار وارد می کردند تا صدای علامه را خفه نموده و او را مجبور به تبعید نمایند. امروز نیز استثمار به وسیله رسانه ها چه آنهایی که از لندن منتشر می شوند و چه از طریق شبکه های مجازی به دنبال سانسور و بایکوت صدای رسای علامه هستند. استثمار به بهانه اینکه او از سادات بوده و متولد کنر می باشد، می خواهد او را از باقی مردم جدا سازد در حالی که علامه سید جمال الدین یک میراث معنوی نه تنها در افغانستان بلکه در هندوستان و باقی جهان اسلام نیز می باشد
در دومین مطلب مقشوش درباره علامه سید جمال الدین افغانی تلاش کرده ایم تا به سوالات مخاطبان درباره اصالت ایشان، شخصیت علامه، مبارزات و اصلاحات مدنی، بازگشت به عصر طلایی اسلامی و آثار ایشان پرداخته ایم
مقشوش: علامه سید جمال الدین اصالتا از کجاست؟
او متولد کنر بوده اما جزو قوم سادات هست و نسب ایشان به علی بن الحسین زین العابدین می رسد. درست است که بعضی از فامیل های این عالم نمونه در همدان ایران نیز می زیستند اما او از اسدآباد افغانستان هست. واقعیت امر این است که هر چند او شخصا خود را از افغانستان خوانده و در آثار و دست نوشته هایش نیز از پسوند هویتی سید جمال الدین حسینی افغانی را برمی گزیده است. در آثار محققان عربی، انگلیسی و... نیز از او به عنوان افغان یاد نموده اند. نوشته خود علامه در عروه الوثقی می باشد: الافغان و هی اول ارض مس جسمی ترابها
با این حال واقعیت این است که علامه در هیچ مرز و زمانی محدود نمی شود. او تنها غم مردم افغانستان را نداشت بلکه برای مبارزه با جهالت و استعمار در هر سرزمینی تلاش می نمود. او اتفاقا صدای تمام مظلومان بوده و هست. اگر مردم هندوستان، مصر، ترکیه و... از او یاد کنند، این موضوع باعث افتخار ماست چرا که جهان به جای جنگ طلب ها و خائنین وطن فروش اتفاقا افغانستان را به خاطر وجود یک عالم مبارز بشناسند
مقشوش: آیا علامه سید جمال الدین تنها یک سخنران و سیاستمدار بوده است؟
شخصیت علامه سید جمال افغانی را نمی توان با چند کلمه کاملا توصیف نمود. او برای کسب قدرت و یا شهرت نمی جنگید چرا که در دنیای آن زمان هیچ حاکم اسلامی جرئت مخالفت با بریتانیا را نداشت. قدرت بریتانیا به حدی بود که ملکه ویکتوریا قدرت امپراطوری اش را چنین توصیف نموده بود که خورشید در سرزمین های تحت اشغال من هیچ گاه غروب نمی کند
در آن روزگار که از عصر حاکمان اسلامی که کمر صلیبیون را می شکستند تنها خلافت روبه زوال عثمانی باقی مانده بود. در آن دوران عثمانی به حدی ضعیف گشته که نمی توانست از سرزمین های اسلامی تحت کنترل خویش حفاظت نماید و اجبارا تن به اشغال مصر، تونس و... می داد. مشکل بزرگ عثمانی تنها ضعف ارتش آن نبود بلکه دربرابر تئوری های غیر اسلامی آن زمان که اروپا آن را تبلیغ می نمود، شکست خورده بود. در نتیجه به همین خاطر سید جمال به دلیل دعوت های پی در پی سلطان عبدالحمید پادشاه عثمانی به آنجا سفر نمود تا به بحث بازگشت به عصر طلایی اسلامی بپردازد
او تنها مخالف امپراطوری بریتانیا نبود بلکه مصلح دین و دشمن جهل و ستم نیز بود. او اجرای دین به دور از افراط و تفریط را تنها راه حل مشکلات ما می دانست. او در روزگاری از آزادی سخن می نمود که حاکمان و پادشاهان وقت مجبور بودند تن به خواسته های انگلیسی ها بدهند
علامه در حضور جمعی در خصوص آزادی گفته بود: خدا شما را آزاد خلق کرده و شما خود طوق غلامی را برگردن خود انداخته اید. من اگر از ظالم نفرت دارم از مظلوم نیز دلخوشی ندارم. زیرا مظلومین با تحمل ظلم، به نیروی ظالم می افزایند.
مقشوش: چه علامه سید جمال الدین چه آثاری بر جای گذاشته است؟
بیشتر آثار علامه به زبان عربی می باشد با این همه آثار متعدد و متنوعی از ایشان باقی مانده است. "العروة الوثقی_ العروة الوثقی لا انفصام لها " نشریۀ ایست که علامه با همکاری شیخ محمد عبده در پاریس چاپ می نمود. باید گفت که العروده الوثقی ، نام انجمنی بود که سید جمال الدین آن را تاسیس کرده و نشریه یاد شده زبان حال و ترجمان آن انجمن بوده است
"رسایل فی الفلسفه والعرفان" علامه در زمینه عرفان و فلسفه نیز شش رساله دارد از جمله می توان به " مرآة العارفین" ، "الواردات فی سرالتجلیات" ، "القضاوالقدر" ، "فلسفه التربیة وفلسفة الضاعة" ، "الردعلی الدهریین" و... می توان اشاره کرد
علامه مقاله های متعدد دیگری نیز به عربی دارد که ترجمه عناوین آن به این صورت است: "علت حقیقی سعادت انسان" ، "مهدویت و مهدی سودانی" ، "در آینده به مسلمانان چه پیش خواهد آمد" ، "حکومت استبدادی" ، "انسان های آزادی که آزادی را می کشند" ، "بابیت" ، "دایرة المعارف" ، "سیاست انگلیس در کشورهای شرقی"، "حق و باطل با نتایج سیاست انگلیس در مصر" ، "جوانان اسکندریه "، "گفتگو میان انسان و گربه"، "مساله هند" ، "شرق و شرقیان" ، "تکبر" ، " اسلام و دانش" و... می توان اشاره نمود
علامه آثاری درباره تاریخ نیز دارد که می توان به دو مجموعه " تتمته البیان فی التاریخ الافغان" و " البیان فی الانجلیز والافغان" نمود. همچین می توان به "خاطرات الافغانی" اشاره کرد که خاطرات علامه در ترکیه می باشد که شخصی به نام محمد فخرومی آن را ثبت و تدوین نموده است
در آخر باید گفت که علامه آثار متعدد و ارزشمند بسیاری دارد که تنها اشاره به عناوین ایشان کم لطفی هست و قطعا به یک کتاب نیاز دارد تا در آن به معرفی آثار علامه بپردازیم. در آخر به نامه های علامه اشاره می کنم: "نامه به حاج محمد حسن امین الضرب" ، " نامه به علمای بزرگ شیعه" ، "نامه به رئیس دولت عثمانی" و... می توان این چند مورد را از میان دهها مورد یاد نمود. در آنها می توان دریافت که علامه یک مصلح دینی، یک مبارز سیاسی ضد استعمار و یک روشن گرا و روشن فکر بوده است
احمد سهیل احمدی
20.5.22